Engin venjuleg verslun - Þriðji hluti

ópska efnahagssvæðinu og almennur stuðningur við þær fór minnkandi. 1148 Ríki hafa oft haft einkasölu á vörum og þjónustu eins og happdrætti, lyfjum, tóbaki og áfengi af ólíkum ástæðum. Rökin hafa oft verið þau að einkasala sé nauðsynleg til að vernda almannaheill. Önnur ástæða er sú að einkasala aflar ríkissjóði beinna tekna. Því hefur þó verið haldið fram að frá sjónarhóli skatt- heimtunnar sé það heildsalan sem skipti mestu máli en frá sjónarhóli lýðheilsu sé smásalan afgerandi. 1149 Í Noregi, Svíþjóð og Finnlandi, eins og á Íslandi, blésu vindar markaðs- og einstaklingshyggju um áfengiseinkasölurnar á níunda áratugnum. Rökin fyrir einkavæðingu voru þau að ríkisrekin áfengis- verslun væri líklegri en einkarekstur til að hefta frelsi til viðskipta. Réttmæti þeirrar stefnu í áfengis- málum að hefta aðgengi að áfengi var líka dregið í efa. Mótrökin voru hins vegar áfengispólitísk, þar sem áfengiseinkasalan væri tæki til þess að draga úr of mikilli neyslu áfengis. Önnur rök voru svo byggð á jafnrétti þegnanna til vöru og þjónustu þar sem ríkis- rekin áfengissala hefði þann kost að geta boðið öllum þegnum sínum, hvar á landi sem þeir byggju, sömu vörur á sama verði. Þetta er nokkuð sem frjáls mark- aður í samkeppni getur ekki gert. Margir höfðu efasemdir um að hægt væri að aðlaga norræna áfengismálastefnu að þeim mark- aðssjónarmiðum sem Evrópska efnahagssvæðið og Evrópusambandið byggjast á. Norðurlöndin settu því ákveðinn varnagla til þess að tryggja stöðu áfengiseinkasölunnar. Í samningaviðræðum um EES- samninginn lögðu Norðurlöndin fram sameiginlega yfirlýsingu um að áfengiseinkasölur ríkjanna væru grundvallaðar á mikilvægum sjónarmiðum er vörð- uðu stefnu þeirra í heilbrigðis- og félagsmálum. 1150 Ríkisstjórnir Noregs og Svíþjóðar höfðu skýra stefnu og lögðu mikla áherslu á að halda einkasölu á áfengi þrátt fyrir reglur innri markaðar ESB. Í Finnlandi var málið flóknara þar sem stjórnin valdi í fyrstu að berjast fyrir tilvist og allri starfsemi Alko fremur en að einbeita sér að því að vernda einkasölu ríkisins á áfengi. Hér á landi var málið þannig vaxið að Friðrik Sophusson, fjármálaráðherra á árunum 1991–1998, vildi einkavæða áfengissöluna þótt hann hefði ekki til þess stuðning ríkisstjórnarinnar þegar á reyndi, þar sem samstarfsflokkurinn, Framsóknarflokkurinn, var því mótfallinn. 1151 Við upphaf samningaviðræðnanna hafði Ísland líkt og hin Norðurlöndin haft þá stefnu að ekki væri þörf á að breyta fyrirkomulagi áfengiseinkasölu vegna EES-samningsins. Í minnisblaði Höskulds Jónssonar frá 15. júní 1991 til fjármálaráðuneytisins, eftir fund hans með efnahags- og viðskiptanefnd Alþingis, kemur fram sú röksemd að ÁTVR veiti þá þegar svo umfangsmikla sérpöntunarþjónustu að hver og einn geti fengið þá vöru sem hann óski. 1152 Þannig sé vörum ekki mismunað, sem var mikilvægt atriði í EES-samningnum. Þessi rök dugi þó ekki til þess að bjarga einkaréttinum á innflutningi áfengis. Samningarnir á milli EFTA og ESB voru sam- þykktir 1992 í Porto í Portúgal. Ísland varð hluti af Evrópska efnahagssvæðinu (EES) með lögum nr. 2/1993 sem fólu í sér að EES-samningurinn tók gildi 1. janúar 1994. Til staðfestingar á því að norrænu EFTA-ríkin vildu starfrækja áfengiseinkasölur fylgdi samningnum svohljóðandi yfirlýsing sem ríkis­ stjórnir Finnland, Íslands, Noregs og Svíþjóðar stóðu að: „Með fyrirvara um skuldbindingar sem leiðir af samningnum árétta Finnland, Ísland, Noregur og Svíþjóð að áfengiseinkasölur ríkjanna eru grundvall- aðar á mikilvægum sjónarmiðum er varða stefnu þeirra í heilbrigðis- og félagsmálum“. 1153 Þegar búið var að samþykkja aðild Íslands að EES árið 1993, kærði Verslunarráð Íslands starfsemi ÁTVR til ESA. Ráðið taldi að ÁTVR gætti ekki jafn- ræðis milli framleiðenda áfengis og að einkasalan hefði ekkert með félagsleg og heilsufarsleg markmið að gera. 1154 ESA tók þá afstöðu að það væri andstætt EES-samningnum að áfengiseinkasölur hefðu einka- rétt á framleiðslu, innflutningi, heildsöludreifingu og útflutningi áfengra drykkja. Hins vegar gæti það samrýmst samningnum að viðhalda einkasölu á smá- sölustigi enda væri vörum ekki mismunað á grund- velli þjóðernis. Því þyrfti að aðlaga einstaka þætti að 342